روش تحقیق مجموعهای از اصول، فنون و مراحل سیستماتیک است که پژوهشگر به منظور پاسخ دادن به سؤالات تحقیق و رسیدن به اهداف پژوهش از آنها برای جمعآوری، تحلیل و تفسیر دادهها استفاده میکند. انواع روش تحقیق بر پایه اصول علمی تدوین میشود و انتخاب مناسب آنها به نوع پژوهش و ماهیت مسأله پژوهشی بستگی دارد. استفاده از آنها میزان دقت و صحت نتایج پژوهش را بالا میبرد، به آن ساختار و انسجام میبخشد، استلالهای علمی و در نتیجه اعتبار علمی تحقیق را تقویت میکند، از مقالات مرجع معتبری برای پژوهشهای آینده میسازند و ... . بنابراین انتخاب و اجرای صحیح آن نقش مهمی در موفقیت یک مقاله خواهد داشت.
انواع روش تحقیق را میتوان به طور کل بر اساس ماهیت پژوهش، هدف پژوهش و شیوه گردآوری دادهها دستهبندی کرد که عبارتند از:
این دستهبندی با نوع دادهها و تحلیلهایی که انجام میشود مرتبط است:
روش تحقیق کیفی: این روش برای بررسی پدیدههای اجتماعی و انسانی، درک عمیق از رفتارها، انگیزهها و تجربیات به کار برده میشود. دادههای آم معمولاً غیرعددی هستند و از طریق مصاحبه، مشاهده و تحلیل محتوا جمعآوری میشوند؛ مثلاً برای مطالعه فرهنگ یک جامعه. این روش همراه با درک عمیق، انعطافپذیری بالا و جزئینگری است اما تعمیمپذیری محدودی دارد، زمان بر است و تفسیر نتایج آن ممکن است وابسته به سوگیری پژوهش باشد.
روش تحقیق کمی: این روش برای بررسی پدیدهها از طریق دادههای عددی و روشهای آماری مورد استفاده قرار میگیرد. مثلاً برای بررسی تأثیر یک دارو بر فشار خون. این روش امکان تعمیمپذیری، تکرارپذیری و دقت و اعتبار پژوهش را بالا میبرد اما در درک جزئیات با محدودیتهایی روبهرو است، به خاطر وابستگی به عددها برای بررسی برخی مسائل انسانی مناسب نیست و در کل انعطافپذیری کمتری دارد.
روش تحقیق آمیخته یا ترکیبی: در این روش چنان که از عنوانش پیدا است از روشهای کمی و کیفی برای بررسی جامعتر یک موضوع استفاده میشود. مثلاً برای تحلیل تأثیرات اجتماعی و عددی سیاستهای آموزشی. این روش از جامعیت، انعطافپذیری و اعتبار بالا برخوردار است اما ترکیبی بودن سبب پیچیدگی در اجرا، هزینهبر بودن و احتیاج به تحلیلهای پیچیده میشود.
این دستهبندی بر اساس دلیل انجام تحقیق و هدف نهایی آن است:
این دستهبندی به نحوه جمعآوری اطلاعات برای تحقیق اشاره دارد:
روش تحقیق توصیفی: این روش بر توصیف وضعیت موجود یا ویژگیهای پدیدهها تکیه دارد. مثلاً در بررسی نرخ بیکاری در یک شهر. این روش ساده و قابل درک است، به هزینه کمی نیاز دارد و از انعطافپذیری برخوردار است اما در آن جای بررسی علل خالی است و تنها به دادههای موجود اکتفا میکند.
روش تحقیق همبستگی: این روش برای بررسی رابطه بین دو یا چند متغیر بدون تعیین علت و معلول به کار برده میشود. مثلاً برای بررسی رابطه بین ورزش و سلامت روان. این روش نیاز به کنترل زیادی ندارد و سریعتر و کمهزینهتر از برخی روشها است اما امکان وجود متغیرهای مداخلهگر در آن وجود خواهد داشت.
روش تحقیق علمی – مقایسهای: با این روش میتوان به مقایسه گروهها برای یافتن علل تفاوتها پرداخت. مثلاً برای بررسی تأثیر جنسیت بر عملکرد تحصیلی.
روش تحقیق آزمایشی: این روش برای بررسی رابطه علت و معلول از طریق کنترل متغیرها در یک تحقیق مناسب خواهد بود. مثلاً برای در بررسی تأثیر یک روش تدریس بر پیشرفت تحصیلی دانشآموزان. این روش از امکان کنترل و اعتبار درونی بالا برخوردار است و امکان پیشبینی تغییرها را بر حسب تغییر متغیرها فراهم میکند اما شرایط پژوهش معمولاً غیرواقعی است، پرهزینه و زمان بر است و گاه با برخی محدودیتهای اخلاقی روبهرو است.
روش تحقیق نیمه آزمایشی: این روش شبیه به تحقیق آزمایشی است با این تفاوت که در آن کنترل کامل متغیرها ممکن نیست. مثلاً مطالعه تأثیر آموزش آنلاین در مناطق محروم.
روش تحقیق تاریخی: این روش برای تحلیل و تفسیر وقایع گذشته بسیار مناسب است؛ مثلاً بررسی علل سقوط یک امپراتوری. این روش برای پیشبینی روندها آینده مفید است اما در دسترسی به منابع معتبر محدودیتها هست و احتمال تفسیر نادرست دادههای تاریخی وجود دارد.
روش تحقیق پیمایشی: در این روش از طریق طراحی پرسشنامه یا مصاحبه به جمعآوری اطلاعات میپردازند. مثلاً برای نظرسنجی از مشتریان درباره یک محصول. این روش برای نمونههای بزرگ مناسب است، سرعت بالایی فراهم میکند و تطبیقپذیر است اما صحت دادهها به صداقت و دقت پاسخدهندگان وابسته است، سطحی است و امکان سوگیری ابزار در آن وجود دارد.
روش تحقیق موردی: این روش برای مطالعه عمیق یک نمونه یا مورد خاص مناسب خواهد بود. مثلاً برای تحلیل عوامل موفقیت یک شرکت خاص در بازار.
برای اینکه از میان انواع روش تحقیق مناسبترین را انتخاب کنید ابتدا باید مسأله، هدف و ماهیت دادههای مورد نیاز خود را مشخص کنید تا بر حسب آنها و مطابق با آنها بهترین روش تحقیق را برگزینید. علاوه بر این زمان، منابع پولی و انسانی در دسترس را ارزیابی کنید. قلمرو و حوزه تحقیق خود و نیز سطح کنترل مورد نیاز را در نظر بگیرید. به روش جمعآوری دادهها و نیز و محدودیتها و چالشهای احتمالی در دسترسی به آنها فکر کنید. در نهایت با افراد متخصص و باتجربه مشورت کنید. همه این عوامل در کنار یکدیگر به شما کمک خواهند کرد که بر اساس نیازهای پژوهش روش تحقیق مناسب را انتخاب کنید.
برخی از مهمترین چالشها در این مسیر از قرار زیر هستند:
آشنایی با انواع روش تحقیق بی شک اهمیت ویژهای در پیشبرد موفقیتآمیز فرایند پژوهش خواهد داشت زیرا انتخاب روش تحقیق درست و متناسب با موضوع، به طور مستقیم بر کیفیت، دقت و اعتبار تحقیق اثر خواهد گذاشت و آن را تضمین خواهد کرد. این به محققان کمک خواهد کرد تا مطابق با نیازها و نوع، اهداف و ماهیت تحقیق خود مناسبترین روش را انتخاب و از آن به طرز بهینه استفاده کنند.
این امر به مدیریت بهتر منابع و زمان پژوهش و حل گام به گام مسائل پیچیده خواهد شد. استفاده از روش تحقیق مناسب حتی به ارزیابی بهتر تحقیق و شناخت نقاط ضعف و قوت آن و تسهیل فرایند گزارشدهی و انتشار نتایج خواهد شد و آنها را برای سایر پژوهشگران قابل فهم کاربردی خواهد کرد.
بنابراین اگر انجام یک پژوهش حرفهای یا نوشتن یک مقاله بینقص برای شما دغدغه است بهتر است برای شناخت انواع روش تحقیق و انتخاب روش تحقیق مناسب با موضوع خود وقت کافی بگذارید و به مطالعه و کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه بپردازید و حتی با شرکت در دوره آموزش روش تحقیق و مقاله نویسی، انجام تمرینات عملی در این حوزه را مد نظر قرار دهید.